ZESPÓŁ ASPERGERA- charakterystyka, możliwości diagnozy i terapii

Zespół Aspergera (DSM - IV 299.80 lub ICD 10 F84.5) jest całościowym zaburzeniem rozwoju mieszczącym się w spektrum autyzmu (często określa się go mianem "autyzm inteligentny" ze względu na łagodną postać autyzmu). Dziecko znajduje się w normie intelektualnej, mowa, pod względem słownictwa i gramatyki, jest wykształcona prawidłowo. Zaburzenia obejmują upośledzenie umiejętności społecznych, trudności w akceptowaniu zmian, sprawność (elastyczność) myślenia oraz szczególnie pochłaniające zainteresowania. Objawy często ujawniają się dopiero po ukończeniu przez dziecko trzeciego roku życia. Badania wykazały, iż ZA występuje u 3- 7 osób na 1000, przy czym częściej dotyka chłopców niż dziewczynki ( 4:1).
Termin "Zespół Aspergera" został użyty w 1981 roku przez Lornę Wing, która przetłumaczyła pracę Hansa Aspergera, austriackiego psychiatry i pediatry, który jako pierwszy opisał to zaburzenie w 1943 r.
ZA jest zaburzeniem o podłożu neurologicznym. Przyczyny jego na ogół nie są znane.
Jedna z teorii głosi, iż ZA uwarunkowany jest genetycznie i społecznie. Ważny jest czynnik wyzwalający, np. przebieg ciąży i porodu, choroby infekcyjne w okresie niemowlęcym, urodzenie kolejnego dziecka, śmierć osoby bliskiej itp.
ZA jest nieuleczalny. Trwa przez okres całego życia. Najbardziej typowe objawy występują w młodym wieku. Później, w miarę kształtowania indywidualnych cech mogą się zmieniać, często zamazując obraz choroby. Dlatego też diagnoza jest trudna i długotrwała.
ZA diagnozowany jest przez psychiatrę. Przy diagnozie niezbędna jest wnikliwa wielogodzinna obserwacja różnych specjalistów (psycholog, pedagog, neurolog itp.).
Wielu dorosłych z ZA nie ma świadomości swojego zaburzenia, lub, ze względu na powikłania, jest błędnie zdiagnozowana.

Objawy mogą mieć różne nasilenie, od prawie niewidocznych do takich, które uniemożliwiają normalne funkcjonowanie społeczne i wymagają pomocy specjalistów.

Cechy charakterystyczne Zespołu Aspergera:

- Ograniczenia w zakresie interakcji społecznych. Składają się na to następujące objawy: m. in:
r6; Niezdolność do interakcji z rówieśnikami na poziomie wieku ( dzieci chcą mieć przyjaciół, ale nie wiedzą , jak ich zdobyć i podtrzymać relacje).
- Słabe rozumienie wskazówek społecznych (dzieci intuicyjnie nie odczytują mimiki twarzy, gestów, mowy ciała, nie wyczuwają ironii i nie zauważają symptomów narastania konfliktu, nie rozumieją metafor, przysłów , żartów, zasad),
- Naiwność - uleganie namowom do robienia złych rzeczy, dawanie się oszukać,
- Brak wyczucia społecznego - brak taktu, brak świadomości, że ktoś mógł zostać obrażony,
- Zachowania wynikające z egocentryzmu i braku empatii - dziecko może nie okazywać współczucia, śmieje się z czyjegoś nieszczęścia

- Niezgrabność ruchowa - zaburzenia obserwowane są w następujących obszarach:
- Poruszanie się - sztywny, niezgrabny sposób chodzenia, często bez widocznego ruchu ramion w rytm kroków, asymetryczny bieg
- Asymetryczna postawa ciała
- Koordynacja ciała - kłopoty z kopaniem, rzucaniem, łapaniem,
- Równowaga - trudności podczas jazdy na rowerze, przy skakaniu na jednej nodze, spacer po równoważni,
- Sprawność manualna - kłopoty przy wykonywaniu takich czynności jak wiązanie sznurowadeł, posługiwanie się sztućcami, nożyczkami, niska umiejętność rysowania
- Pisanie ręczne - pismo nieczytelne, nieodpowiedni kształt i wielkość liter, wykraczanie poza liniaturę, męczliwość ręki przy pisaniu
- Szybkie, gwałtowne ruchy przy wykonywaniu precyzyjnych zadań wymagających koordynacji ruchowej
- Rytm - trudności z wyczuciem rytmu i dostosowaniem się do niego, z synchronizacją swoich ruchów z ruchami innych osób, podczas marszu, tańca, gry na instrumencie,
- Naśladowanie ruchów - u osób z ZA zwykle występuje nieświadoma tendencja do imitowania postawy, gestów i mimiki osoby, z którą się rozmawia; próby świadomego naśladowania wypadają sztucznie i niezgrabnie
- Stawy w przewlekłym nawykowym zwichnięciu - niekiedy stawy palców zginają się w obie strony, co jest przyczyną zbyt słabego lub nienaturalnego chwytu przyborów do pisania, co ściśle wiąże się z techniką pisania.

Wąskie zainteresowania
Osoby z ZA wykazują silne, niemal obsesyjne skłonności do wąskich zainteresowań. Często dotyczą one środków transportu, zwierząt, roślin, narządów wewnętrznych, itp.
Co pewien czas zainteresowania mogą się zmieniać, ale ich intensywność pozostaje taka sama. Dziecko gromadzi na interesujący je temat bardzo szczegółową wiedzę, poszukując informacji we wszystkich dostępnych źródłach, zadręcza otoczenie powtarzającymi się pytaniami dotyczącymi jego hobby, chętnie opowiada o tym nie zwracając uwagi, czy jest słuchane. Używa sformalizowanego języka , często encyklopedycznych zwrotów. Dziecko staje się ekspertem w danej dziedzinie. Zajmowanie się własnym hobby pochłania wiele czasu, co może wpłynąć na brak aktywności w innych dziedzinach życia.

Stereotypie
- są to pozornie bezsensowne, powtarzające się czynności lub schematyczny sposób poruszania się. Pomagają wyizolować się z przeładowanego bodźcami świata, zmienić rodzaj aktywności, uzyskać chwilę odpoczynku, nabrać sił do kontrolowania czynności. Spełniają pozytywną rolę, jednak wyglądają dziwnie i zwracają uwagę otoczenia. Mogą też powodować częste wyłączenie uwagi w sytuacjach, gdzie jest ona szczególnie potrzebna (na lekcji, na ulicy).

Subiektywna nadwrażliwość zmysłów
Może się zdarzyć, że u osoby z ZA jakieś konkretne wrażenie zmysłowe jest postrzegane intensywniej niż u zwykłych ludzi. Bardzo często obejmuje to strach przed głośnymi dźwiękami oraz pracą z hałaśliwymi urządzeniami.. Problemem może okazać się praca z elektronarzędziami, odkurzaczem, pralką itp. Użycie tego rodzaju urządzeń może grozić urazem. Obserwuje się także nadwrażliwość innych zmysłów, dotyku, węchu, smaku... Problem może stanowić np. bosy spacer po trawie, woda lub pot na skórze, zapach perfum oraz inne wrażenia, które wydają się albo wyolbrzymione, albo skrajnie nieprzyjemne. Możliwe jest również silniejsze odczuwanie bólu podczas zabiegów medycznych (np. borowanie, ukłucie igły).

Lęk przed zmianami
- osoby z ZA mają małą zdolność adaptacji do zmian w swoim otoczeniu. Zmiany powodują lęk, opór, ucieczkę w stereotypie, a nawet zachowania agresywne.

Wrażliwość emocjonalna
Osoby z ZA mają problemy z ekspresją własnych uczuć i emocji w taki niewerbalny sposób w jaki robią to zwykli ludzie i co jest przyjęte za normę. Mają emocje tak silne jak pozostali, lecz sytuacje, które generują odpowiedź emocjonalną są u nich inne. Osoby te ocenia się niekiedy jako pozbawione uczuć wyższych.

Osoby z ZA często zamartwiają się rzeczami, na które nie mają wpływu, co może im dezorganizować życie. Mogą posiadać niską samoocenę , tendencję do obwiniania się , trudności z tolerowaniem własnych
i cudzych błędów. Są bardzo samokrytyczne, przewrażliwione na swoim punkcie , łatwo je urazić. Niektóre osoby z ZA mają skłonności do depresji.

Zespół Aspergera mylony bywa często z autyzmem wczesnodziecięcym. Widoczne są jednak różnice.

AUTYZM A ZESPÓŁ ASPERGERA

1. Dziecko autystyczne nie musi znajdować się w normie intelektualnej.
2. Pierwsze objawy autyzmu występują przed 3 r. ż., rozwój nie przebiega prawidłowo. Dzieci z ZA do 3 r. ż. rozwijają się normalnie; objawy uwidaczniają się po 3 r. ż.
3. Rozwój mowy: w autyzmie mowa może się w ogóle nie pojawić. W ZA , jeżeli mowa wystąpi, nie ma regresów, dziecko mówi dużo, ma bardzo bogaty słownik.
4. Sprawność motoryczna: w autyzmie występuje wysoka sprawność motoryczna, w ZA - w 80% obecna jest uogólniona sprawność ruchowa, występuje słaba koordynacja.
5. Zainteresowania: w autyzmie zainteresowania mają charakter ogólny, np. zbieractwo, w ZA następuje wąska specjalizacja.
6. Dziecko autystyczne żyje we własnym świecie, dziecko z ZA żyje w naszym świecie, ale na swój sposób.

TEORIE tłumaczące występowanie i przebieg zaburzeń spektrum autystycznego:
Teoria umysłu - system pojęć, który umożliwia człowiekowi wyciąganie wniosków o stanie umysłu innych osób (Premack i G. Woodruff, 1978). Procesy zachodzące w umyśle innego człowieka są nieobserwowalne, możemy więc o nich wnioskować tylko na podstawie mimiki, gestykulacji, wypowiedzi, zachowania oraz doświadczeń wynikających z kontaktów społecznych i uświadamiania sobie własnych stanów umysłu. Posiadanie takiej teorii jest podstawą przystosowawczych zachowań społecznych, gdyż pozwala na rozumienie i przewidywanie zachowań innych ludzi.
Osoby z ZA nie posiadają takiej zdolności. Mówi się, że występuje u nich "ślepota umysłu", czyli niemożność zauważenia i zrozumienia tego, co dana osoba nie mówi wprost , inaczej jest to brak umiejętności czytania między wierszami.
Trudności występują przy: zabawie w udawanie, przyjmowaniu ról, współdzieleniu zainteresowań i podtrzymywaniu relacji naprzemiennej, zrozumieniu kłamstwa, zrozumieniu intencji, zrozumieniu przenośni.
Dzieci autystyczne mają trudność do odczuwania intencji innej osoby. Myślą, że to, co one myślą i czują jest udziałem innych. Nie mają zdolności do empatii.
Dzieci mogą np. śmiać się, gdy komuś dzieje się krzywda. Nie liczą się z nikim i niczym, nie okazują współczucia, mówią prawdę w oczy, nie mają hamulców.

Dzieci z ZA nie kłamią, żeby zmienić swój wizerunek w oczach otoczenia. Nie interesuje ich, jak są odbierane przez innych. Mogą kłamać, gdy się nauczą, że kłamstwo wybroni je od kary. Dziecko odbiera efekt, nie intencję.

Teoria słabej centralnej koherencji (ośrodkowej spójności) - tłumaczy niezdolność do łączenia różnych informacji w jedną całość tak, by uchwycić sedno zagadnienia, stworzyć pojęcie wyższego rzędu. Słaba centralna koherencja u autystyków powoduje zwrócenie uwagi i zapamiętanie nieistotnych elementów, które nie łączą się w spójną całość, mającą sens i znaczenie.

Z deficytu teorii umysłu i słabej centralnej koherencji wynikają zaburzenia funkcjonowania społecznego w autyzmie, takie jak np.:
- nieumiejętność wczuwania się (np. słowa "dzień dobry" oznaczają tylko dosłowną formę
powitania, natomiast osoba z ZA nie odbiera komunikatu o nastroju rozmówcy,
wynikającego ze sposobu, intonacji tej wypowiedzi )
- jednostronność komunikacji - np. poruszenie przez kogoś tematu "pogoda", dla osoby z ZA jest wyłącznie informacją na temat zjawiska meteorologicznego, a nie pretekstem do zdawkowej uprzejmości (jeśli wybiórczym - dziwacznym jego zainteresowaniem jest meteorologia, powie wszystko, co wie na ten temat, nie zauważając zniecierpliwienia słuchacza).
- brak zdolności do uwzględniania konwenansów społecznych, wyglądający jak brak taktu.
- niezrozumienie udawania, pozorowania, "dyplomacji" w interakcjach z ludźmi (stwierdzenie "król jest nagi", skądinąd prawdziwe, ale "normalny" człowiek o tym nie mówi)
- dosłowna interpretacja zachowań, niezrozumienie ironii, komplementów, oszustwa,
- namowy - stąd możliwość stania się ofiarą.

Dzieci z autyzmem i zespołem Aspergera dobrze sobie radzą z zadaniami wymagającymi uwagi do szczegółów, ale słabo im wychodzi odszyfrowywanie całościowego znaczenia. Są one w stanie natychmiast zidentyfikować małe, słabo widoczne przedmioty czy zauważyć drobne zmiany w położeniu przedmiotów w pokoju. Ich zainteresowania często ograniczają się do tych aspektów życia, które dla innych są mniej znaczące, np. może to być zbieranie wieszaków na ubrania lub różnych rodzajów świec zapłonowych. To niezwykłe postrzeganie świata może również wpływać na rysunki dzieci. Tradycyjna metoda to zaczynanie od ogólnego zarysu, a następnie wypełnianie go szczegółami. Dzieci autystyczne często zaczynają od rysowania pojedynczego detalu. W umyśle dziecka autystycznego szczegół jest najważniejszy i jeśli ten szczegół ulegnie zmianie, zmienia się cały "obraz".
Słaba ośrodkowa spójność oznacza znaczne trudności w rozpoznawaniu ważnych szczegółów i sposobu ich połączenia tworzącego spójny wzór lub "postaćr". Dla nas całość jest większa niż suma części, jednak dziecko z zaburzeniem należącym do spektrum autystycznego może nie wiedzieć, które części są istotne i jak je ze sobą połączyć.. Rzeczywistość dla osoby autystycznej jest niejasną masą oddziałujących na siebie zdarzeń, ludzi, miejsc, dźwięków i widoków. Wydaje się, że nic tu nie ma żadnych wyraźnych granic, porządku czy znaczenia. Osoba autystyczna postrzega świat jako złożony z niepowiązanych fragmentów i rozpaczliwie próbuje stworzyć porządek z oczywistego chaosu. To może doprowadzić do błędnych założeń na temat przyczyn konkretnych zdarzeń. Dużą część swojego życia osoba taka powinna poświęcić na próby wypracowania sposobu porządkowania otoczenia. Ustalone codzienne czynności, terminy i rytuały pomagają wprowadzić ład w chaotycznym życiu.

Teoria upośledzonej funkcji wykonawczej
Teorię tę rozwinęli Sally Ozonoff i Bruce Pennington (1991) oraz James Russel (1997). Wykorzystali oni istniejącą wiedzę na temat funkcji poszczególnych struktur mózgu oraz profilu deficytów poznawczych związanych z autyzmem, w szczególności problemów z planowaniem, organizacją, skupianiem uwagi, pamięcią roboczą, kontrolą nad impulsami, inicjowaniem oraz perseweracją. Wzorzec ten sugeruje dysfunkcję określonego obszaru mózgu - kory przedczołowej. Coraz więcej neurologicznych i psychologicznych dowodów empirycznych potwierdza tę teorię. Cechy te wyjaśniają podobne i odmienne aspekty autyzmu w porównaniu z teorią umysłu i teorią słabej ośrodkowej spójności. W pracy terapeutycznej duże znaczenie przypisuje się historyjkom społecznym. Służą one szczególnie do tego, aby pomagać osobom w kilku z tych obszarów. Zapewniają one scenariusz działań i dialogu, który redukuje skutki problemów związanych z planowaniem i organizacją, oraz strategie i wskazówki pomagające w inicjowaniu działań i kontroli nad impulsami. Osoby autystyczne wskazują również, że zapamiętanie i przeczytanie tekstu w swoim umyśle jest dla nich łatwiejsze niż przypominanie sobie ustnych poleceń.
Jedną ze zrozumiałych cech osób z autyzmem i zespołem Aspergera jest to, że zagubienie w sytuacji wymagającej myślenia społecznego wywołuje u nich silne emocje, w szczególności lęk, smutek i złość. Emocje te hamują racjonalne myślenie - proces kojarzony z płatami czołowymi. Historyjki społeczne i dialogi komiksowe są wykorzystywane wtedy, gdy dziecko jest spokojne i rozsądne. Właśnie w takim stanie umysłu dziecko lepiej potrafi rozpoznawać myśli innych, dostrzegać powiązania między wydarzeniami i planować swoje działania.

Z zespołem Aspergera często współwystępują inne zaburzenia i schorzenia. Najczęściej spotykane są:

- Padaczka - pod różnymi postaciami, np. utrata przytomności, wyłączanie się, postać trzewna, nocne skurcze szyi i twarzy, (niezbędna stała opieka neurologa)
- Zaburzenia hormonalne - często tarczyca
- Zaburzenia genetyczne
- Alergie
- Zaburzenia łaknienia, anemia
- Nieprawidłowy obraz rezonansu magnetycznego
- ADHD lub ADD
- Dysleksja, dysgrafia,
- Zaburzenia integracji sensorycznej
- Nieprawidłowości neurologiczne
- Przetrwałe odruchy pierwotne
- Zaburzenia obsesyjno- kompulsyjne
- Depresja - początki depresji mogą być sygnalizowane przez narastające zmiany w zachowaniu, takie jak: zwiększenie poziomu dezorganizacji, obniżenie ogólnego poziomu uwagi, zwiększoną skłonność do izolowania się, zmniejszający się próg odporności na stresy, większą płaczliwość.
- Zaburzenia snu.

Dla diagnozy ZA mają znaczenie zaburzenia dotyczące następujących obszarów:

1. Interakcje społeczne.
2. Komunikacja werbalna i niewerbalna.
3. Aktywność i zainteresowania.

INTERAKCJE SPOŁECZNE
Dziecko:
- nie potrafi odczytywać sygnałów społecznych,
- nie rozumie norm i zasad,
- nie uczy się przez naśladowanie i na cudzych błędach,
- nie rozróżnia, co wolno, czego nie wolno; egocentryzm, zrażanie do siebie ludzi,
- bardzo chce mieć kolegów, ale nie potrafi utrzymać dobrych kontaktów,
- nie rozumie emocji własnych i innych osób

KOMUNIKACJA
- Komunikacja werbalna:
- mowa rozwija się prawidłowo, w etapach, ale dzieci uczą się słów inaczej, tworzą kalki językowe
dla fraz, zdań.
- dzieci posługują się językiem formalnym,
- późno pojawia się zaimek " ja",
- dosłowne rozumienie zwrotów,
- mówią za wolno lub za szybko, mechanicznie modulują głos.

- Komunikacja niewerbalna:
- przelotny kontakt wzrokowy,
- osoba z ZA mówi w kierunku a nie do rozmówcy
- brak gestykulacji lub gestykulacja niezdarna, nieadekwatna do sytuacji
- brak lub słabe rozumienie gestów,
- sztywne ruchy w różnych sytuacjach,
- dziecko z ZA nie czuje się grupą.

AKTYWNOŚĆ
- Motoryka
- niezgrabność ruchowa,
- ograniczenie aktywności ruchowej,
- zaburzenia koordynacji , dyspraksje (ruch inny od planowanego),
- asymetryczna postawa ciała, chód nierytmiczny,
- zaburzenia grafomotoryczne

Rytualizm i niepodatność na zmiany (przy gorszej adaptacji występuje nerwowość, słabsza koncentracja, zagubienie, mogą wystąpić reakcje agresywne)
Rytuały oswajają świat, porządkują, ale ograniczają wyobraźnię i kreatywność dziecka, także jego spontaniczność, często dziecko ich nadużywa.

- Stereotypie - ciągłe powtarzanie tych samych bezsensownych czynności, słów, ruchów, odizolowanie się od nadmiaru bodźców; pozwalają zmienić aktywność, ułatwiają przejście: np. szkoła - dom.

- Fiksacje - nadmierne przywiązanie się do pewnych rzeczy,
- te same pytania, te same odpowiedzi,
- wykonywanie czynności w towarzystwie tej samej osoby
- rysowanie tych samych obrazków,
- słuchanie tych samych piosenek

Trudności szkolne
- problemy z koncentracją,
- małe zdolności organizacyjne,
- trudności z generalizowaniem wiedzy,
- mała zdolność łączenia zdobytej wiedzy w całość,
- niski poziom myślenia abstrakcyjnego
- zainteresowania "dziwne" o dużej intensywności, ograniczenie innej aktywności

W pracy z dzieckiem z Zespołem Aspergera ważne są następujące działania:

- Porządkowanie codziennych czynności i otoczenia poprzez ustalanie zasad zachowania, kolejności działań, dzielenie czynności na etapy, tworzenie planów, map, komiksów, wykresów, albumów itp.
- Niezbędne są konkretne komunikaty, które jasno określają, co jest do zrobienia
- Uprzedzanie o odstępstwach i zmianach w codziennym życiu; drobne zmiany można wprowadzać, gdy dziecko jest zrelaksowane.
- Ograniczanie bodźców bądź dbałość o ich zwielokrotnienie (w zależności od poziomu wrażliwości).
- Wyznaczanie celu, tworzenie celów etapowych, uczenie łańcuchów zachowań.
- Pomoc w zdobywaniu wiedzy poprzez wskazywanie związków między poszczególnymi informacjami.
- Stosowanie pochwał, nagród, systemu żetonowego jako wzmacnianie pożądanych zachowań..
- Nauka rozpoznawania i nazywania emocji u siebie i u innych.. Rozładowywanie napięcia tak, by nie doprowadzić do kumulacji negatywnych emocji i wybuchu. W przypadku wybuchu - szybka zmiana otoczenia, danie możliwości wyciszenia.

MOŻLIWOŚCI DIAGNOZY:

Warszawa:
1. NFZ:
- Poradnia, ul. Puławska 87/ 89, p. psycholog Daria Matoszko-Litwin;
tel. : 841 26 54; terapia w ramach NFZ
- Szpital Dziecięcy, ul. Marszałkowska 24, Instytut Psychiatrii; tel. : 522 73 38
- Instytut Psychiatrii i Neurologii, ul. Sobieskiego 1/9; tel.: 022 642 66 11
- Poradnia Autyzmu KRASNAL, ul. Śreniawitów 12

2. Poradnie prywatne:
- dr Pryńska - CBT, ul. Piękna 68, tel. : 022 621 96 83
- dr Skotnicka - CBT, ul. Piękna 68, tel. : 022 621 96 83
- dr Gajdzik - CBT, ul. Piękna 68, tel. : 022 621 96 83
- Lidia Popek - Aleje Szucha -BEN - poradnia; 022 622 69 63
- Beata Kozielec - ul. Mokotowska 17 m. 21, tel.: 509 603 006: także szpital, ul. Koszykowa
- SCOLAR - Poradnia Psychologiczno - Patologiczna, ul. Wiśniowa 26, tel. : 022 84 84 324; dr Urbanowicz

Łódź:
Klinika Zaburzeń NAVIKULA CENTRUM- łódx , ul. Chocianowicka 198, tel.: 042 680 21 00

Pomoc można uzyskać także w Stowarzyszeniu Pomocy Dzieciom z Ukrytymi Niepełnosprawnościami im. Hansa Aspergera r NIE- GRZECZNE DZIECI, www.niegrzecznedzieci.prv.pl

Diagnoza jest punktem wyjścia do dalszych działań. Dziecko może uzyskać orzeczenie o niepełnosprawności oraz orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, co stwarza możliwość zakwalifikowania go do nauki w klasie integracyjnej.
Terapia ma na celu zniwelowanie zaburzeń, w związku z czym nastawiona jest na kształtowanie umiejętności komunikowania się z innymi, opiekowania się, empatii, rozbudzanie wyobraźni i pamięci sytuacyjnej, usprawnianie ruchów całego ciała i koordynacji wzrokowo - słuchowo - ruchowej itp.

W pracy z osobami z zespołem Aspergera stosuje się często następujące rodzaje terapii:
- TUS - terapia umiejętności społecznych: Ośrodki terapeutyczne: Synergis, Sotis, Synapsis, STER- Stowarzyszenie: Terapia - Edukacja - Rozwój.
- SI - integracja sensoryczna
- Indywidualna terapia psychologiczna-
- Hipoterapia
- Dogoterapia
- Treningi słuchowe (AUREUS TOMATIS)
- Biofeetback
- Kinezjologia edukacyjna
- Dostosowanie systemu pracy do problemów dzieci, najlepiej nauka w klasach integracyjnych

Dziecko z zespołem Aspergera ma szansę na normalne funkcjonowanie w społeczeństwie, jeżeli zostało właściwie zdiagnozowane, spotyka się ze zrozumieniem rodziców i nauczycieli, którzy potrafią dostosować wymagania do jego możliwości.

Opracowała: Dorota Malinowska

Praca powstała na podstawie szkolenia: "Jak rozpoznawać i pracować z uczniami z zespołem Aspergera", Stimulus, Warszawa 2008

Literetura:
1. T. Atwood: Zespół Aspergera, Zysk i S-ka, Poznań 2007
1. Gałkowski T. : Dziecko autystyczne w środowisku rodzinnym i szkolnym. WSiP, Warszawa 1995
2. Jaklewicz H.: Autyzm wczesnodziecięcy. GWP, Gdańsk 1993
3. Kruk r11; Lasocka J.: Autyzm czy nie autyzm;
4. Pisula E.: Autyzm u dzieci. PWN, Warszawa 2000
5.(red.) Popielarska A., Popielarska M.: Psychiatria wieku rozwojowego.